Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και η Ορθόδοξη μυστική παράδοση

Ο J. Meyendorff εξετάζει την παράδοση της «καθαρής προσευχής» στη χριστιανική Ανατολή. Με τη παρούσα μελέτη αποδεικνύεται, όπως αναφέρει ο ίδιος ο συγγραφέας στα συμπεράσματά του, ότι η παράδοση αυτή έχει μια καταπληκτική διάρκεια από τον Δ΄ ως τον Κ΄ αιώνα. Στο συμπέρασμα αυτό ο Meyendorff κατέληξε αφού πρώτα παρουσίασε συνολικά την ιστορία της διαμόρφωσης αυτής της παράδοσης.

Στο πρώτο μέρος της μελέτης ο συγγραφέας παρουσιάζει εκτενώς την ευρύτερη πνευματική παράδοση των μοναχών της Ανατολής. Αρχικά εξετάζει τη συγκρότηση του φαινομένου του μοναχισμού που δημιουργήθηκε ως αντίβαρο στην εκκοσμικευμένη Εκκλησία του Δ΄ αι., ενώ στη συνέχεια περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο επηρέασαν το μοναχισμό και τη «μονολογική» προσευχή ο Ευάγριος Ποντικός και ο Μακάριος ο Αιγύπτιος. Ακολούθως, σημειώνεται η συμβολή του Διαδόχου Φωτικής και του Ιωάννου του Κλίμακος και η σημασία που αυτοί απέδωσαν στην επίκληση του ονόματος του Ιησού στην «αδιάλειπτη προσευχή» συνδέοντάς την με την άσκηση της αναπνοής.

Στη συνέχεια παρουσιάζεται η συμβολή του Γρηγορίου Νύσσης και του Μάξιμου του Ομολογητή στην ανάπτυξη της διδασκαλίας της θέωσης, δηλαδή της διδασκαλίας για την ένωση του ανθρώπου με το Θεό, με μια νεοπλατωνική γλώσσα και με την ενοποίηση θεολογίας και προσευχής στη πράξη ως μια θεωρητική ζωή προσιτή για κάθε χριστιανό. Ακολουθεί η παρουσίαση του Συμεών του Νέου Θεολόγου που έθεσε το πρόβλημα για την ακριβή φύση της ένωσης του ανθρώπου με το Θεό και αμέσως μετά αναλύεται ο βυζαντινός ησυχασμός του ΙΓ΄ και ΙΔ΄ αι. με αναφορά στο πρόσωπο και το έργο του Νικηφόρου του Ησυχαστή και του Γρηγορίου του Σιναΐτη.

Το δεύτερο μέρος της μελέτης αναφέρεται στον Γρηγόριο τον Παλαμά. Ο συγγραφέας, αφού πρώτα εξιστορίσει τα νεανικά χρόνια του Γρηγορίου, προχωρεί σε μια σύντομη περιγραφή της σύγκρουσής του με τον Βαρλαάμ και τον Ακίνδυνο. Ακολουθεί μια σύντομη και περιεκτική περιγραφή της θεολογίας του Ησυχασμού, έτσι όπως αυτή εκφράστηκε και διατυπώθηκε από τον Γρηγόριο Παλαμά.

Στη συνέχεια παρατίθενται και αναλύονται περιεκτικά τα βασικά στοιχεία της θεολογικής σκέψης του Παλαμά για τη διάκριση ανάμεσα στην ουσία και τις ενέργειες του Θεού.

Το τρίτο και τελευταίο μέρος αναφέρεται στην πορεία του ησυχασμού από τον Παλαμά μέχρι σήμερα. Στο πλαίσιο αυτό αναλύονται κυρίως οι θεολογικές θέσεις του Νικόλαου Καβάσιλα και περιγράφεται η φιλοκαλική αναγέννηση που εγκαινιάστηκε με τον Νικόδημο τον αγιορείτη και τον Μακάριο Κορίνθου στα τέλη του ΙΗ΄ αι. Τέλος, η μελέτη κλείνει με τη σύντομη περιγραφή της ησυχαστικής παράδοσης στη Ρωσία διαχρονικά, κάνοντας αναφορά στους κυριότερους εκφραστές της από τον ΙΒ΄ έως και τις αρχές του Κ΄ αι.